FAQ

Наразылықтар бейбіт түрде басталғанымен, олар тез арада зорлық-зомбылыққа ұласып, кей жерлерде адам өмірі мен мүлкіне қайғылы салдары әкелді.

Ең үлкен қала Алматыда және бірнеше облыс қалаларында наразылық білдірушілер үкіметтік ғимараттарды басып алып, өртеп жіберді, көлік инфрақұрылымын бұзды.

gulagu.net сайты ФСБ дереккөздеріне сілтеме жасап, тұтқындардың мүлікті жою, тонау және құқық қорғау органдарын нысанаға алу үшін әдейі босатылғанын анықтады.

Ресми дереккөздерге сәйкес, 227 адам, оның ішінде қауіпсіздік күштерінің он тоғыз қызметкері қаза тауып, 4500-ден астамы жараланған немесе жараланған. Тәуелсіз дереккөздердің айтуынша, бұл сандар шын мәнінде айтарлықтай жоғары.

Содан бері Бас прокуратура қаңтар оқиғасы кезінде қаза тапқан адамдардың түпкілікті санын және олардың аты-жөнін жария етпейтінін мәлімдеді, өйткені бұл «жалғастырылып жатқан тергеудің бір бөлігі және өте құпия болып қала береді».

Президент Тоқаев жанармай бағасына 180 күндік шектеу жариялау арқылы дағдарысты жеңілдету әрекеті сәтсіз болды. Президент Тоқаевтың айтуынша, үкімет өзінің негізгі міндеттерінің бірі – «инфляцияны бақылауда ұстау» міндетін орындамағаны үшін қызметінен босатылды. 5 қаңтардың өзінде Президент кезектен тыс ұлттық сайлау өткізу мүмкіндігін талқылайтынын мәлімдеді.

Кезінде Тұңғыш Президент Назарбаевтың жақын серіктері саналатын беделді мемлекеттік қызметкерлер қызметінен босатылып, қамауға алынды. Президент Тоқаевтың айтуынша, оның алдындағы президент үстемдік ететін және мемлекеттен пайда көретін, қарапайым қазақтардың есебінен «элитарлы таптың» пайда болуын ынталандырды.

5 қаңтарда елде төтенше жағдай енгізіліп, одан кейін «антитеррорлық операция» басталды. Бұл үкіметтің интернетке қол жеткізуді бұғаттап, коменданттық сағаттарды енгізіп, жаппай жиналыстарға тыйым салуға және қарулы күштерге ескертусіз атуға мүмкіндік берді.

Шерушілерді шетелде дайындалған «бандиттер мен лаңкестер» деп сипаттаған президент Тоқаев алты еуразиялық мемлекеттен тұратын Ресей үстемдік ететін альянс – Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымынан (ҰҚШҰ) әскери көмек сұрады. Маңызды инфрақұрылымды қорғау үшін Қазақстанға бастапқыда 2000 әскер жіберілді.

Наразылық акциясынан кейінгі операция тәртіпсіздіктер кезінде зорлық-зомбылық жасауға қатысы бар деген күдікпен 12 000-ға жуық адамның қамауға алынуына әкелді.

Кәрім Мәсімов 6 қаңтарда мемлекетке опасыздық жасады деген дәлелденбеген айыппен қамауға алынған болатын. Оның қамауға алынуы оны президент Тоқаев Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы қызметінен еш себепсіз босатқаннан кейін көп ұзамай болды. Содан бері оның ісі «өте құпия» деп танылды, яғни сотқа дейінгі тергеуге қатысты ешқандай ақпарат берілмеді. Оны мемлекет тағайындаған адвокат қорғайды және өзінің жеке адвокатымен кездесуге немесе кездесуге тыйым салынады.

Президент Тоқаев өзін түбегейлі реформаларға ұмтылатын модернизатор ретінде көрсетті. Оның осы мақсатқа жетудегі жетістігі оның адам құқықтарының күтілетін ең төменгі нормалары шегінде басқару қабілетіне және заңның тиісті процедурасын ұстануына байланысты болады. Бұған негізсіз қамау, қатыгездік және азаптаулар туралы кең тараған хабарламалар көлеңкеде қалды.

Кәрім Мәсімовтің ісінің Қазақстанның халықаралық міндеттемелері үшін конституциялық салдары мен салдары да бар.

Алғашында президент Тоқаев Twitter-де Алматыны «шетелден келген 20 мың террорист» басып алуға әрекеттенгенін мәлімдеді. Басқа үкімет қайраткерлері мен мәлімдемелері де осыған ұқсас мәлімдемелерді қайталады. Артынша президент Тоқаевтың твиттері жойылды.

Қаңтар оқиғасының артында шетелде оқытылған қарақшылар тұр деген мәлімдемелерін растайтын ешбір дәлелді билік қамауға алынған қырғыз джаз музыкантының бірін көрсеткеннен басқа әзірге ұсынған жоқ. Сол сияқты шетелдік экстремистердің мәйіттері мәйітханалардан ұрланған деген мәлімдеме де расталған жоқ.

Ұйымдасқан қылмыс жетекшісі Уайлд Арман желтоқсан айында Алматыға шетелден барды және тәртіпсіздіктерге қатысы бар деген күдікпен 7 қаңтарда ұсталды. Бұқаралық ақпарат құралдарының кейінгі мақалаларында оның түрік саяси қайраткерлерімен байланысы бар екені айтылған, бірақ үкімет бұл туралы түсініктеме берген жоқ.

Тәуелсіз сарапшылар 20 000 шетелдік жауынгердің ел шекарасына белгісіз түрде кіруі мүмкін емес еді деген пікірде. Президент Тоқаевтың мәлімдемесін тәртіпті қалпына келтіру үшін елге ҰҚШҰ әскерлерін шақыру сылтауы ретінде ғана түсінуге болады.

Президент Тоқаевтың 2022 жылғы ақпанда Мәскеуге сапары кезінде Қазақстанның Сыртқы барлау қызметінің басшысы Сергей Нарышкин «Сирияда талқандалған ДАИШ бандалары мен басқа да лаңкестік топтардың содырлары Орталық Азия елдеріне кетіп жатыр» деп мәлімдеген. Бұл бізге де, осы елдердің барлау қызметтеріне де құпия емес еді. Мұндай қозғалыстың кімнің қамқорлығымен болғаны да белгілі болды».

Тәуелсіз заңгер сарапшылардың талдауы президент Тоқаевтың 2022 жылдың қаңтарындағы әрекеттері оның Қазақстан Конституциясын бірнеше рет бұзғанын көрсетеді.

Президент Тоқаев 42.4 және 44.4-баптарды бұзды, оған сәйкес ол Ұлттық қауіпсіздік комитетінің басшысын Сенаттың (Парламенттің жоғарғы палатасы) дауыс беруімен тағайындайды және қызметтен босатады. Президент Ұлттық қауіпсіздік комитетінің жаңа төрағасын тағайындап, Кәрім Мәсімовті қызметінен босатқан кезде Сенаттың мақұлдауын алған жоқ.

Президент Тоқаев Қауіпсіздік Кеңесі туралы конституциялық заңның 1.2 және 1.3 баптарын бұзып, оның төрағалығын қабылдады.

Президент Тоқаев Ұлттық ұлан туралы заңның 24.2-тармағын бұзды, онда Ұлттық ұлан қандай жағдайда ескертусіз өлімге әкелетін күш қолдануға болады делінген.

Конституцияның 44-бабының 17-тармағына сәйкес, егер сыртқы қауіп төнсе, Президент төтенше жағдай туралы Парламентке хабарлап, ішкі күштерді жұмылдыруы керек, бірақ шетелдік күштерді шақырмауы керек. Шетелдік күштерді (ҰҚШҰ арқылы) елге шақыру арқылы Президент Тоқаев күтпеген прецедент орнатты. Президент ішкі әскери күштерді жұмылдыру жөніндегі конституциялық міндетін бұздыҚаңтар оқиғасының артында шетелде оқытылған қарақшылар тұр деген мәлімдемелерін растайтын ешбір дәлел ретінде билік қамауға алынған қырғыз джаз музыкантының бірін көрсеткеннен басқа әзірге ұсынған жоқ. Сол сияқты шетелдік экстремистердің мәйіттері мәйітханалардан ұрланған деген мәлімдеме де расталған жоқ.

Тәуелсіз сарапшылар 20 000 шетелдік жауынгердің ел шекарасына белгісіз түрде кіруі мүмкін емес еді деген пікірде. Президент Тоқаевтың мәлімдемесін тәртіпті орнату үшін елге ҰҚШҰ әскерлерін шақыру сылтауы ретінде ғана түсінуге болады.
Президент Тоқаевтың 2022 жылғы ақпанда Мәскеуге сапары кезінде Ресейдің Сыртқы барлау қызметінің басшысы Сергей Нарышкин «Сирияда талқандалған ДАИШ бандалары мен басқа да лаңкестік топтардың содырлары Орталық Азия елдеріне кетіп жатыр» деп мәлімдеген. “Бұл бізге де, осы елдердің барлау қызметтеріне де құпия емес еді. Мұндай қозғалыстың кімнің қамқорлығымен болғаны да белгілі болды».

Президент Тоқаев Алматының басты әуежайын 5 қаңтарда халықаралық рейстермен келген жұмысшы мигрантының кейпіне енген шетелдік агенттер басып алғанын, алайда билік тез арада аэропортты қайтарып алғанын мәлімдеді.

Дегенмен, FlightRadar24 хабарлауынша, қалыпты ұшу күні бойы жалғасты. Журналистер мен жергілікті белсенділердің қосымша ақпарат алу туралы өтініштері еленбеді. Әуежайдың жұмысы 5 қаңтарда үш сағатқа ғана тоқтаған сияқты.

Жағдай тұрақтырақ болып көрінгенімен және толқулардың бастапқы толқыны басылғанымен, бүкіл елде қаңтар мен ақпан айларында кішігірім наразылықтар жалғасуда.

Ақтауда аналар баспана мәселесі бойынша көмек сұрап, көшеге шығып, жолдарды жауып тастады. Жаңаөзенде тұрғындар жұмыссыздыққа жауап ретінде немесе жалақыны көбейтіп, жұмыс жағдайын жақсартуды талап етіп, түннің бір уағына дейін шерулерін жалғастыруда.

Алматылық кәсіпкер Болат Әбілов ел тұрғындарын 13 ақпанда, тәртіпсіздіктердің басталғанына 40 күн толғандықтан Алматыдағы Республика алаңында шерулер кезінде қаза тапқандарды еске алуға шақырды.

Қазақстандағы газ өнеркәсібі ел экономикасы үшін негізгі кіріс көзі болып табылады, бірақ ол ауқымды реттеу немесе ашықтық күш-жігерінен пайда көрмеген.

Қазақстан әлемдік газ аренасында 15-ші орында. Қашағандағы қорлар 3 триллион текше метрді құрайды, оның 1 триллион текше метрі өндірілетін шикізат. Ең ірі расталған қорлар Қарашығанақта орналасқан. Табиғи газдан басқа, мұнай мен ілеспе газ да бірнеше жерде өндіріледі.

Үкіметтің бұл саладағы әрекеттері соңғы онжылдықтарда негізінен жүйесіз және нәтижесіз болды. Өнеркәсіп ырықтандырылды, ретке келтірілді, шетелдік инвесторларға берілді, кейін қайта сатып алынды; тіпті ұлттық оператор да болды.

Жаңғырту жұмыстарына қарамастан, Атырау мұнай өңдеу зауыты сияқты кейбір қондырғылар техникалық қиындықтармен жұмыс істейді. Біріктірілген химия-газ кешенінің құрылысы он жылдан астам уақытқа созылғанына қарамастан әлі аяқталмаған.
Үлкен табиғи қорларға қарамастан, ел өндірісті қамтамасыз ете алмады және сұраныстың артуына байланысты бірнеше өңірде орын алған тапшылық мәселесін шеше алмады.

Жалпы ішкі нарық 40%-ға – 12-ден 17 млрд текше метрге дейін өсті. Сонымен қатар, Маңғыстау облысындағы тасымалдаудың 90 пайызы сұйытылған мұнай газын пайдаланады.

2021 жылдың жазында газ тапшылығына байланысты халықтың наразылығы ушыға бастады. Президент Тоқаев бұл көрсеткішті посткеңестік аймақтағы ең төмен бағалар деп санап, министрлер кабинетіне ішкі газ нарығындағы бағаны реттеу мәселесін шешуге тапсырма берді. Бұл жаңа реттеу моделі жаңа жылдың басында күшіне еніп, бір түнде газ бағасының екі есе өсуіне әкелді.

Сұйытылған мұнай газының негізгі алты операторына (ҚазМұнайГаз, Переосун, СНПС-Ақтөбемұнайгаз, Қазгермұнай, ҚазақОйл Ақтөбе және KazGPZ) және 180 бөлшек саудадағы еншілес компанияларға қатысты тергеу жалғасуда.

Президент Тоқаевтың айтуынша, Қазақстанда болған барлық наразылық акциялары мен соңғы оқиғалар бір тізбектің буындары, яғни 2019 жылдан бері мемлекеттік төңкеріс жасау әрекетіне дайындық жүріп жатыр дегенді білдіреді.

2019 жыл Қазақстан наразылық акцияларымен есте қалды. Ең резонанс тудырған мәселелердің бірі елорданың атын Нұр-Сұлтан деп өзгерту болды. Бұл Тоқаевтың бастамасы, ол мұрагер болып тағайындалғанның бірінші күні жарияланған және өзгеріске үміттенген халықтың бір бөлігін оған қарсы шығарды.

2019 жылдың 20 наурызында Қазақстанды наразылық басып алды. Ұлттық қауіпсіздік пен құқық қорғау органдары интернетті өшіріп, көптеген адамдар қамауға алынды. 2019 жылдың 1 және 9 мамырында екі ірі қалада – Алматыда және Астанада кезектен тыс президенттік сайлауға бойкот жариялауға шақырған үкіметке қарсы жаппай шерулер өтті.

2019 жылдың 9 маусымдағы сайлау күні және тікелей одан кейін болды, онда наразылық білдірушілер сайлау барысымен және оның нәтижелерімен келіспеді. Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, Алматы мен Нұр-Сұлтанда 4 мыңға жуық адам ұсталып, мыңнан астамы әкімшілік жауапкершілікке тартылған.

Бұл әрекет бірінші кезекте Алматыда ұйымдасқан жастар наразылығын жұмылдыруды жеделдетті. Конституция күнімен 9 қарашада сол жылы құрылған жастарды біріктіретін «Оян, Қазақстан» азаматтық қозғалысы саяси реформалар үшін шерулер өткізді.

2020 жылы биліктің коронавируспен күресудегі жеткіліксіз әрекеті, көптеген өлім-жітім, бірыңғай және дұрыс емдеу хаттамасының болмауы, дәріханаларда дәрі-дәрмек пен қорғаныс маскаларының болмауы … осының бәрі тұрғындардың наразылығын тудырды.

Коронавирус карантині енгізілгенге дейін 7 ақпанда «Қордай оқиғасы» болып, Масанчи ауылындағы тұрмыстық жанжал басқа ауылдарға тарап, тәртіпсіздіктерге ұласып кеткен сияқты. Тәртіпсіздік жасаушылар полицияға темір заттармен, тастармен және атыс қаруымен қарсылық көрсетті. Соңында сегіз адам қаза тауып, 40 адам жарақат алды.

Гүлнар Бажкенова атап өткендей, полиция рейдтері кезінде Масанчиге бір уақытта келген 15 патрульдік көлік болған, олар оқиғадан кейін кенет із-түзсіз жоғалып, үш сағаттан кейін ұйымдасқан тәртіппен тәртіпсіздік басталған. Демек, тәртіпсіздікке қатысушылардың басым бөлігі көлікпен келіп, басқа аудан-қалалардан келген көрінеді.

2021 жылы әлеуметтік наразылық әсіресе құрғақшылықтан, малдың жоғалуынан, азық-түлік тапшылығынан және бағаның өсуінен кейінгі халықтың экономикалық жағдайының нашарлауына байланысты күшейе түсті. Осының аясында, ең алдымен, өмір сүру құны жоғары қалаларда: елордада, Алматыда, Ақтауда, Атырауда халық табысының құлдырауы байқалды.

Сондықтан наразылық әлеуеті айтарлықтай болды. Жергілікті бақылаушылар ерте ме, кеш пе халық жаппай көшеге шығады деп болжаған. 2022 жылдың қаңтар айының басында енгізілген газ бағасын реттеудің жаңа моделі триггер болды.